ફરજિયાત જમીન સંપાદન મામલે સુપ્રીમનો ઐતિહાસિક ચૂકાદો

મહારાષ્ટ્રના 1990ના દાયકામાં ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે સંપાદન કરાયેલી જમીનનું એકર દીઠ માત્ર 10,800નું વળતર અપાયું હતું તે વધારી 58,320 કરવા સાથે માર્ગદર્શક સિધ્ધાંતો નક્કી કર્યા

ભારતમાં જમીન સંપાદન સામે ઝઝૂમતા જમીનમાલિકો અને ખેડૂતો માટે એક યુગપ્રવર્તક સમાચાર આવ્યા છે! સુપ્રીમ કોર્ટે ગઇકાલે એક સીમાચિહ્નરૂૂપ ચુકાદો આપતા, ફરજિયાતપણે સંપાદિત કરવામાં આવેલી કૃષિ જમીન માટેના વળતરમાં 82% નો જબરદસ્ત વધારો કર્યો છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું કે, નીચલી અદાલતોએ પૂરતા કારણ વિના સૌથી ઊંચા અને પ્રામાણિક વેચાણ વ્યવહાર ને ધ્યાનમાં ન લઈને ભૂલ કરી હતી.

મુખ્ય ન્યાયાધીશ બી.આર. ગવઈ અને ન્યાયાધીશ એ.જી. મસીહની ખંડપીઠે કાયદાની એક સ્થાપિત સ્થિતિને પુનરાવર્તિત કરી: જ્યારે સમાન જમીનના સંદર્ભમાં ઘણા ઉદાહરણો હોય, ત્યારે સામાન્ય રીતે જે ઉદાહરણ ‘બોના-ફાઈડ’ વ્યવહાર હોય તેવા ‘સૌથી ઊંચા’ઉદાહરણને ધ્યાનમાં લેવામાં આવશે. કોર્ટે સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું કે, જ્યાં સુધી ‘સર્વોચ્ચ પ્રામાણિક વેચાણ ઉદાહરણ’ અસ્તિત્વમાં હોય, ત્યાં સુધી સરેરાશ વેચાણ કિંમતને ધ્યાનમાં લેવાની દલીલ સ્વીકારી શકાય નહીં. સરેરાશ ત્યારે જ લેવાય જ્યારે સમાન જમીનના અનેક વેચાણોની કિંમતો ખૂબ જ સાંકડી શ્રેણીમાં હોય.

વળતર માત્ર અધિસૂચના સમયે જમીનની સ્થિતિના સંદર્ભમાં જ નહીં, પરંતુ તેના ભવિષ્યના સંભવિત મૂલ્યને પણ ધ્યાનમાં રાખીને નક્કી કરવું જોઈએ. કોર્ટે નોંધ્યું કે આસપાસની જમીનોના વેચાણ દસ્તાવેજો, જેના સમાન લાભો અને ફાયદા હોય, તે બજાર મૂલ્યની ગણતરી માટે એક તૈયાર પદ્ધતિ પૂરી પાડે છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે બોમ્બે હાઈકોર્ટના નિર્ણયને રદ કર્યો અને વળતરને વધારીને પ્રતિ એકર ₹58,320 કર્યું! આ નિર્ણય લેતી વખતે કોર્ટે ઘણા મહત્ત્વપૂર્ણ પરિબળોને ધ્યાનમાં લીધા જેમ કે જમીન મુખ્ય સ્થાન પર આવેલી હતી. તેમાં બિન-કૃષિ સંભવિતતા હતી. તે રાજ્ય ધોરીમાર્ગની બાજુમાં આવેલી હતી. જીનતુર (એક તાલુકા સ્થળ જ્યાં માર્કેટ કમિટી, વખાર મહામંડળ, ડેરી બિઝનેસ વગેરે જેવી સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ છે) ની નિકટતા ઉપરાંત સંપાદિત જમીનની સામે જ પૂરતા પાણીવાળી એક પરકોલેશન ટાંકીની હાજરી તથા સૌથી નજીકના સમયના વેચાણ ઉદાહરણો (જે ઊંચી કિંમત દર્શાવતા હતા) અને અધિગ્રહણ સૂચના પછી નજીકના વિસ્તારોમાં જમીનની કિંમતોમાં થયેલો ઊંચો વધારો.

CJI ગવઈ દ્વારા લખાયેલા ચુકાદામાં ભારપૂર્વક જણાવવામાં આવ્યું કે અરજદારોની જમીન મુખ્ય સ્થાન પર હતી અને તેમને સૌથી ઊંચા વેચાણ ઉદાહરણનો લાભ મળવો જોઈએ.

આ ચુકાદો જમીન સંપાદન પ્રક્રિયાઓમાં જમીનમાલિકોના અધિકારોને મજબૂત કરે છે અને આવા કિસ્સાઓમાં બજાર મૂલ્ય કેવી રીતે નક્કી કરવું જોઈએ તે માટે એક દાખલો બેસાડે છે, જેથી શ્રેષ્ઠ ઉપલબ્ધ તુલનાત્મક વેચાણ ડેટાના આધારે વધુ ન્યાયી વળતર સુનિશ્ચિત કરી શકાય. આ નિર્ણય સમગ્ર ભારતમાં લાખો જમીનમાલિકો માટે આશાનું કિરણ લઈને આવ્યો છે.

કેસની ટાઈમલાઈન
આ કેસ 1990 ના દાયકામાં ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે કૃષિ જમીનોના સંપાદનથી ઉદ્ભવ્યો હતો. પ્રારંભિક વળતર (1994): જમીનમાલિકોને શરૂૂઆતમાં પ્રતિ એકર માત્ર ₹10,800 નું નજીવું વળતર આપવામાં આવ્યું હતું. રેફરન્સ કોર્ટ (2007): આ રકમ સુધારીને પ્રતિ એકર ₹32,000 કરવામાં આવી, પરંતુ 1990 ના એક વેચાણ ઉદાહરણ (જેમાં પ્રતિ એકર ₹72,900 ની ઘણી ઊંચી કિંમત દર્શાવવામાં આવી હતી) ને અવગણવામાં આવ્યું. બોમ્બે હાઈકોર્ટ (2022): રેફરન્સ કોર્ટના નિર્ણયને જ યથાવત રાખ્યો.