ISROએ આ દિવસે ચંદ્રયાન-3 સાથે રચ્યો ઈતિહાસ… જાણો એક વર્ષમાં ચંદ્ર મિશનથી આપણને શું મળ્યું

ચંદ્રયાન-3 માટે આભાર, ભારત આજે તેનો પ્રથમ અવકાશ દિવસ એટલે કે રાષ્ટ્રીય અવકાશ દિવસ ઉજવી રહ્યું છે. ભારતના આ મહત્વાકાંક્ષી મિશનને આજે એક વર્ષ પૂર્ણ થયું છે. 23 ઓગસ્ટ એ તારીખ છે જ્યારે ISROના અવકાશ મિશનએ એક સીમાચિહ્ન પાર કર્યું જેનું વૈજ્ઞાનિકો ઘણા વર્ષોથી સપનું જોઈ રહ્યા હતા. જ્યારે ચંદ્રયાન-3નું વિક્રમ લેન્ડર સાંજે 6.04 વાગ્યે ચંદ્રની સપાટીને સ્પર્શ્યું ત્યારે એવું લાગી રહ્યું હતું કે 140 કરોડ દેશવાસીઓના શ્વાસ થંભી ગયા છે. તાળીઓનો ગડગડાટ ઓછો થયો ત્યાં સુધીમાં, અમે ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી પહોંચનાર પ્રથમ દેશ અને ચંદ્રને સ્પર્શનાર વિશ્વનો ચોથો દેશ બની ગયા હતા.છેલ્લા એક વર્ષમાં, આ મૂન મિશનને કારણે, ભારતે ઘણી એવી શોધ કરી છે જે બાકીની દુનિયા કરી શકી નથી. સ્પેસ મિશનમાં ભારતની સફળતાનો આ સિલસિલો હજુ અટક્યો નથી. ચંદ્રયાન-3 બાદ ભારતે પણ ચંદ્રયાન-4ની તૈયારીઓ શરૂ કરી દીધી છે. ખુદ ઈસરોના અધ્યક્ષ એસ સોમનાથે આ વાતની પુષ્ટિ કરી છે.

શું હતું ચંદ્રયાન-3 મિશન?
આ ભારતનું ત્રીજું ચંદ્ર મિશન હતું. તેથી જ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાએ તેનું નામ ચંદ્રયાન-3 રાખ્યું છે. આ પહેલા ભારતે 2008માં ચંદ્રયાન-1 લોન્ચ કર્યું હતું. આ મિશન સફળ રહ્યું અને ભારત ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષા સુધી પહોંચવામાં સફળ રહ્યું. આ પછી આગળનું પગલું ચંદ્ર પર ઉતરવાનું હતું. ભારતે આ સ્વપ્નને 2019માં ચંદ્રયાન-2 દ્વારા સાકાર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, પરંતુ લેન્ડર વિક્રમનો ચંદ્રની સપાટીથી અમુક અંતરે લેન્ડિંગ સાઇટ સાથે સંપર્ક તૂટી ગયો હતો અને મિશન અધૂરું રહી ગયું હતું. ચાર વર્ષની સતત મહેનત પછી, ભારતે 14 જુલાઈ 2023 ના રોજ તેનું ત્રીજું ચંદ્ર મિશન શરૂ કર્યું. ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર તેના ઉતરાણ માટે 23 ઓગસ્ટની તારીખ પસંદ કરવામાં આવી હતી. આખરે સપનું સાકાર થયું અને વિશ્વભરની અવકાશ એજન્સીઓએ ઈસરોની શક્તિને માન્યતા આપી.

ચંદ્રયાન-3 થી આપણને શું મળ્યું?
23 ઓગસ્ટે ઉતરાણ કર્યા પછી, વિક્રમ લેન્ડરની સાથે આવેલા રોવર પ્રજ્ઞાને ચંદ્ર પર સંશોધન શરૂ કર્યું. આ મિશન 14 દિવસનું હતું, જેમાં પ્રજ્ઞાને શોધ્યું કે દક્ષિણ ધ્રુવની નજીક ઇલેક્ટ્રિકલી ચાર્જ્ડ પ્લાઝમાનું જાડું પડ મળી આવ્યું છે. આ સિવાય ચંદ્રયાન-3એ ઘણી મહત્વની શોધ કરી હતી.

ચંદ્રનું તાપમાન: વિક્રમ લેન્ડર તાપમાન માપવા માટેના સાધનથી સજ્જ હતું જે ચંદ્રની સપાટીથી 10 સેમી નીચે જઈ શકે છે. આના દ્વારા જાણવા મળ્યું કે ચંદ્રની સપાટી પરના તાપમાનની સરખામણીમાં સપાટીની અંદરનું તાપમાન અંદાજે 60 ડિગ્રી સેલ્સિયસ ઓછું છે.

ચંદ્ર પર ધરતીકંપો થાય છેઃ વિક્રમ લેન્ડરે એ પણ શોધ્યું હતું કે ચંદ્ર પર વારંવાર ભૂકંપ આવે છે, વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું હતું કે કાં તો તે હળવો ધરતીકંપ હતો અથવા તો ઉલ્કાના કારણે ચંદ્ર પર સ્પંદનો આવ્યા હતા.

સલ્ફરની હાજરીઃ વિક્રમ લેન્ડર સાથે ચંદ્રની સપાટી પર ગયેલા પ્રજ્ઞાન રોવરે દક્ષિણ ધ્રુવ પર સલ્ફરની હાજરીની પુષ્ટિ કરી હતી. ઈસરોના વૈજ્ઞાનિકોના જણાવ્યા અનુસાર ચંદ્રની સપાટી પર માત્ર સલ્ફર જ નહીં પરંતુ સિલિકોન, આયર્ન, કેલ્શિયમ અને એલ્યુમિનિયમ પણ મળી આવ્યા હતા.
ચંદ્ર એક સમયે મેગ્માના મહાસાગરથી ઢંકાયેલો હતો

હાલમાં જ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાએ ચંદ્રયાન-3થી મળેલા ડેટાના આધારે મોટો દાવો કર્યો છે. ઈસરો દાવો કરે છે કે ચંદ્ર એક સમયે મેગ્માના મહાસાગરથી ઢંકાયેલો હતો. આ સંશોધન સંશોધન જર્નલમાં પ્રકાશિત થયું હતું. આ અભ્યાસમાં અમદાવાદની ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરીના લેખકો પણ સામેલ હતા. એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે ચંદ્રયાન-3 જ્યાં લેન્ડ થયું તેની આસપાસના ખડકો ફેરોનીક એનોરથોસાઇટથી બનેલા છે. એટલે કે, ઘણી હદ સુધી તે ચંદ્રની સપાટીના ઉપલા સ્તર અને આંતરિક ભાગની રચના કેવી રીતે થાય છે તેની માહિતી આપી. સંશોધન મુજબ, ચંદ્ર બે પ્રોટો ગ્રહોની અથડામણનું પરિણામ હતું. તેમાંથી એક ગ્રહ પૃથ્વી બન્યો, જ્યારે બીજો ગ્રહ ચંદ્ર હતો, જે ગરમ થવાને કારણે મેગ્માનો મહાસાગર બની ગયો.

શા માટે આ મિશન ભારત માટે ગૌરવપૂર્ણ છે?
આ સમગ્ર મિશન ભારત માટે ગૌરવપૂર્ણ હતું કારણ કે ભારતે જવાનું નક્કી કર્યું હતું જ્યાં સુધી કોઈ પહોંચી શક્યું ન હતું. જ્યારે ભારતનું ચંદ્રયાન-3 ચંદ્ર પર ઉતરવાની તૈયારી કરી રહ્યું હતું, તે જ સમયે રશિયાએ ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર લુના-25 મોકલીને પોતાનું વર્ચસ્વ સ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, જો કે, આ પ્રયાસ સફળ થાય તે પહેલા નિષ્ફળ ગયો હતો. અમેરિકા અને ચીન જેવા દેશો પણ અહીં જવાની હિંમત ન કરી શક્યા. હવે વિશ્વના ઘણા દેશોની નજર ચંદ્ર પર છે. સરકારી સ્પેસ એજન્સીઓ સાથે, સ્પેસએક્સ અને અન્ય જેવી ખાનગી ક્ષેત્રની સ્પેસ એજન્સીઓ પણ ચંદ્ર મિશન ડિઝાઇન કરી રહી છે.

ચંદ્રયાન-4 માટે શું છે પ્લાન?
ચંદ્રયાન-3 સાથે ઈતિહાસ રચનાર ઈસરો હવે ચંદ્રયાન-4ની તૈયારી કરી રહ્યું છે. ઈસરોના અધ્યક્ષ એસ સોમનાથના જણાવ્યા અનુસાર, આમાં પાંચ વર્ષ જેટલો સમય લાગી શકે છે. હકીકતમાં, ચંદ્રયાન-4 પહેલા ભારતના ઘણા અંતરિક્ષ મિશન કતારમાં છે. આમાં સૌથી મોટું મિશન ગગનયાન છે, જે ભારતીય અવકાશયાત્રીઓને અવકાશમાં લઈ જવાનું ખૂબ જ મહત્ત્વાકાંક્ષી મિશન છે. આ મિશન 2024માં જ લોન્ચ થવાનું હતું, પરંતુ કોવિડ અને ત્યારબાદ ચંદ્રયાન-3ની તૈયારીઓને કારણે આ મિશનમાં થોડીક અંશે વિલંબ થયો હતો. અત્યાર સુધી સામે આવી રહેલા સમાચારો અનુસાર, ભારત જાપાનની સ્પેસ એજન્સી JAXA સાથે મળીને ચંદ્રયાન-4 લોન્ચ કરી શકે છે. તે જાપાનમાં લ્યુપેક્સ તરીકે ઓળખાશે.

શું હશે ચંદ્રયાન-4 મિશન?
ચંદ્રયાન-4 મિશન ભારતના ચંદ્ર સંશોધનને અત્યાર સુધી આગળ વધારશે. આ મિશનની સફળતા સાથે ભારત અમેરિકા, રશિયા અને ચીનની સાથે ચંદ્રના સેમ્પલ લાવનાર ચોથો દેશ બની જશે. વાસ્તવમાં, ભારત ચંદ્રયાન-4ને એ જ શિવશક્તિ પોઈન્ટ પર લેન્ડ કરવાની યોજના બનાવી રહ્યું છે જ્યાં વિક્રમ લેન્ડર લેન્ડ થયું હતું. આ સમગ્ર મિશનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ચંદ્ર વિશે ચાલી રહેલા સંશોધનને આગળ વધારવાનો તેમજ ત્યાંથી નમૂનાઓ પરત લાવવાનો છે.