બેઠકોની સંખ્યાથી લઈને સમીકરણ સુધી,જાણો 5 વર્ષમાં ભારતનો રાજકીય નકશો કેવી રીતે બદલાશે?
ભારતમાં સામાન્ય વસ્તી ગણતરીનો ગણગણાટ તેજ બન્યો છે. કેન્દ્ર જાન્યુઆરી 2025 પછી કોઈપણ સમયે તેના અમલીકરણની જાહેરાત કરી શકે છે. તમામ રાજ્યોને તેમની સરહદો નક્કી કરવા માટે ડિસેમ્બર 2024 સુધીનો સમય આપવામાં આવ્યો છે. સામાન્ય વસ્તી ગણતરી 2020 માં જ થવાની હતી, પરંતુ તે કોરોના અને રાજકીય કારણોસર સ્થગિત થતી રહી.હવે સામાન્ય વસ્તી ગણતરીનો ગણગણાટ શરૂ થયો છે ત્યારે રાજકીય વર્તુળોમાં અનેક સવાલો ઉભા થયા છે. ઉદાહરણ તરીકે, વસ્તી ગણતરી ક્યારે હાથ ધરવામાં આવશે, દેશના રાજકારણ પર તેની શું અસર પડશે, શું સામાન્ય વસ્તી ગણતરી સાથે જાતિઓની પણ ગણતરી કરવામાં આવશે?
શું વસ્તી ગણતરીમાં પણ જાતિની ગણતરી થશે?
વસ્તી ગણતરીને લઈને મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું આ વખતે સામાન્ય વસ્તી ગણતરીની સાથે સરકાર જાતિઓની પણ ગણતરી કરશે. બંધારણીય જોગવાઈ મુજબ અત્યાર સુધી કેન્દ્ર લોકો પાસેથી નામ, લિંગ વગેરેની જ માહિતી લે છે. જો સરકાર જાતિની વસ્તી ગણતરી કરવાનું નક્કી કરે છે, તો તેણે વસ્તી ગણતરીના નિયમોમાં સુધારો કરવો પડશે.
ભારતમાં વિપક્ષી પાર્ટીઓ દ્વારા જાતિ ગણતરીની માંગ સતત કરવામાં આવી રહી છે. કેન્દ્રમાં સત્તારૂઢ ભાજપ આ અંગે મૌન છે. કેન્દ્રનું કહેવું છે કે આ કામ સરળ નથી. કેન્દ્રએ પણ તેને ઘણી વખત નકારી કાઢ્યું છે.આવી સ્થિતિમાં જાતિની ગણતરી થશે કે નહીં તે તો જ્યારે સત્તાવાર રીતે જાહેર થશે ત્યારે જ ખબર પડશે.
વસ્તી ગણતરી ભારતની રાજનીતિ કેવી રીતે બદલશે?
જો કે સરકાર પોતાની યોજના સુધારવા માટે વસ્તી ગણતરી કરાવે છે, પરંતુ આ વખતે વસ્તી ગણતરી ભારતના રાજકારણ પર પણ અસર કરશે. વસ્તી ગણતરીથી ભારતીય રાજકારણમાં ચાર મોટા ફેરફારો જોવા મળી શકે છે.
- વસ્તી ગણતરી દ્વારા જ સીમાંકનનો માર્ગ ખુલશે - સીમાંકનનો અર્થ છે દેશ અથવા રાજ્યમાં વિધાનસભાના મતવિસ્તારની સીમાઓ નક્કી કરવા માટે કરવામાં આવતી પ્રક્રિયા. આ પ્રક્રિયા દ્વારા, તે નક્કી કરવામાં આવે છે કે વિધાનસભામાં કયો નંબર હોવો જોઈએ, જેથી જનતાને સુવિધા મળી શકે.
સીમાંકન માટે સેન્સસ રિપોર્ટ જરૂરી છે. તેનો અર્થ એ કે વસ્તી ગણતરીના અહેવાલ વિના સીમાંકન થઈ શકે નહીં. હાલમાં 2026 સુધી સીમાંકન પર પ્રતિબંધ છે. આવી સ્થિતિમાં, એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવાથી સીમાંકનનો માર્ગ પણ ખુલશે.જો આવું થાય તો લોકસભા અને વિધાનસભાની બેઠકોની સંખ્યામાં ફેરફાર થઈ શકે છે.
- સીમાંકન સીટોની સંખ્યામાં ફેરફાર કરી શકે છે - ભારતમાં લોકસભા અને વિધાનસભા સીટોનું સીમાંકન છેલ્લે 2008માં કરવામાં આવ્યું હતું. આ સીમાંકન માત્ર સમીકરણ બદલવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું. સીમાંકન જે સીટોની સંખ્યા નક્કી કરે છે તે 1976 માં થયું હતું. તે સમયે 1970ની વસ્તી ગણતરીના ડેટાનો આધાર તરીકે ઉપયોગ થતો હતો. 1970ની સરખામણીમાં હવે ઘણું બદલાઈ ગયું છે.
1970 માં, ભારતની વસ્તી લગભગ 50 કરોડ હતી અને તે મુજબ લોકસભાનો આંકડો નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો. તે સમયે દર 10 લાખની વસ્તી માટે એક લોકસભા સીટની ફોર્મ્યુલા નક્કી કરવામાં આવી હતી. હાલમાં ભારતની અંદાજિત વસ્તી 150 કરોડની આસપાસ છે.પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જી સહિત અનેક દિગ્ગજ નેતાઓએ બેઠકોની સંખ્યા નવેસરથી નક્કી કરવાની માંગ કરી છે. પ્રણવે કહ્યું હતું કે લોકસભામાં લગભગ 1000 સીટો હોવી જોઈએ. નવી લોકસભામાં 888 સાંસદો માટે બેઠક વ્યવસ્થા છે.એ જ રીતે, ઘણા રાજ્યોમાં પણ વિધાનસભાની સંખ્યા વધારવાની માંગ છે. આને સીમાંકનમાં પણ ગણી શકાય.
- દેશમાં લાગુ થશે મહિલા અનામત બિલ - વસ્તી ગણતરી અને સીમાંકનના કારણે હજુ સુધી મહિલા અનામત બિલ લાગુ કરવામાં આવ્યું નથી. 16મી લોકસભા દરમિયાન કેન્દ્રએ એક બિલ પસાર કર્યું હતું, જેમાં લોકસભા અને વિધાનસભા બેઠકોમાં 33 ટકા અનામતની જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી.આ ફોર્મ્યુલા વસ્તી ગણતરી અને સીમાંકન પછી લાગુ કરવામાં આવશે. તેના અમલથી દેશની રાજનીતિની દિશા અને દશા બદલાઈ જશે. લોકસભા અને વિધાનસભાની લગભગ એક તૃતીયાંશ બેઠકો મહિલાઓ માટે અનામત રહેશે. હાલમાં આવી કોઈ વ્યવસ્થા નથી.જેના કારણે વિધાનસભાથી લઈને લોકસભા સુધી મહિલાઓની ભાગીદારી વધુ જોવા મળશે.
- વસ્તીમાંથી હિસ્સાની માંગ વધશે - વસ્તી ગણતરી પછી, વસ્તીમાંથી હિસ્સાની માંગ વધી શકે છે. અત્યાર સુધીના અંદાજ મુજબ ઉત્તરના રાજ્યોની વસ્તી દક્ષિણના રાજ્યો કરતા વધુ છે. જો વસ્તીગણતરીના આંકડા પણ આ પ્રમાણે આવે તો દક્ષિણના રાજ્યો તેમના હિસ્સાની માંગ વધારી શકે છે.
દક્ષિણના રાજ્યો લાંબા સમયથી કહેતા આવ્યા છે કે તેમના લોકો વધુ ટેક્સ ચૂકવે છે પરંતુ તેમને દિલ્હીથી ઓછું વળતર મળે છે. આ મુદ્દે ઘણી વખત રાજકારણ પણ થયું છે. રાજ્યો ઉપરાંત, જાતિના આધારે પણ શેરની માંગ ઊભી થઈ શકે છે.
વસ્તી ગણતરી અને સીમાંકન ક્યારે થઈ શકે?
લોકસભા ચૂંટણી 2029 પહેલા બંને થવાની શક્યતાઓ છે. જો 2025માં વસ્તી ગણતરીને લીલી ઝંડી મળે તો તેને હાથ ધરવામાં લગભગ 2 વર્ષ લાગી શકે છે. આ પછી, સીમાંકન થવામાં લગભગ એક વર્ષ લાગી શકે છે.